Эрт дээр үеэс хуулийг нийтийн ба хувийн гэж хувааж ирсэн. Олон нийтийн хууль нь талуудын дор хаяж нэг нь төр байх харилцааг зохицуулдаг. Иргэдийн хоорондын харилцаа, ялангуяа үйлдвэрлэл, хэрэглээний салбар, өмчийн харилцаа нь хууль эрх зүйн зохицуулалт шаарддаг
Эрх зүйн харилцаа
Нийгэмд эдийн засаг, улс төр, хууль эрх зүй, соёл урлаг гэх мэт олон янзын харилцаа байдаг бөгөөд үнэн хэрэгтээ хүний нийгэм өөрөө харилцааны цогц, хүмүүсийн харилцан үйлчлэлийн бүтээгдэхүүн юм. Үүнээс гадна хувь хүмүүс ба тэдгээрийн холбоодын хооронд нийгэмд үүсч, үйл ажиллагаагаа явуулж буй харилцааны бүх хэлбэр, хэлбэрүүд нь (байгалийн харилцаанаас ялгаатай) олон нийтийн буюу нийгмийн шинжтэй байдаг.
Эрх зүйн харилцаа нь оролцогчид нь холбогдох субьектив эрх, хууль ёсны үүрэг хүлээдэг эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагддаг нийгмийн харилцааг хэлнэ.
Тэмдгүүд:
- нэг талаас эрх зүйн харилцаа нь эрх зүйн хэм хэмжээний үндсэн дээр үүсдэг бол нөгөө талаас эрх зүйн харилцаагаар дамжуулан эрх зүйн хэм хэмжээний шаардлагыг хэрэгжүүлдэг;
- эрх зүйн харилцаа нь үргэлж тодорхой хувь хүний холболт бөгөөд түүний субъектуудыг нэрээр нь тодорхойлдог;
- түүний хүрээнд субьектив эрх, хууль ёсны үүргээр субъектуудын хоорондох тодорхой холбоог илэрхийлдэг;
- эрх зүйн харилцаа нь дүрмийн дагуу хүчтэй хүсэл эрмэлзэлтэй холбоо юм. Хүн сайн дураараа дур зоргоороо эрх зүйн харилцаанд ордог. Гэсэн хэдий ч зарим тохиолдолд субъектуудын хүсэл зоригийн эсрэг эрх зүйн харилцаа үүсч болно, жишээлбэл, өөр хүнд хор хохирол учруулсны үр дүнд;
- эрх зүйн харилцаа нь үргэлж хууль зүйн ач холбогдолтой үр дагаврыг бий болгодог тул төрөөс зөрчихөөс хамгаалдаг.
Эрх зүйн харилцааны төрөл
Салбарын үндсэн дээр:
- Үндсэн хуулийн тухай,
- иргэний хууль,
- захиргааны болон хууль эрх зүйн гэх мэт.
Агуулгын мөн чанараар:
- Субьектуудын зохицуулалтын ерөнхий эрх зүйн харилцаа нь хуультай шууд холбоотой. Эдгээр нь хууль эрх зүйн хэм хэмжээний үндсэн дээр үүсдэг бөгөөд таамаглал нь хууль эрх зүйн баримтуудыг агуулаагүй болно. Ийм хэм хэмжээ нь бүх хаяг эзэмшигчид ямар ч нөхцөлгүйгээр ижил эрх үүргийг бий болгодог (жишээлбэл, Үндсэн хуулийн олон хэм хэмжээ).
- Зохицуулалтын эрх зүйн харилцааг хууль дээдлэх ёс ба хууль эрх зүйн баримт (үйл явдал, хууль ёсны үйл ажиллагаа) хэрэгжүүлдэг. Тэд мөн талуудын тохиролцооны үндсэн дээр норматив зохицуулалт байхгүй тохиолдолд үүсч болно.
- Хамгаалах эрх зүйн харилцаа нь хамгаалалтын хэм хэмжээ, зөрчлийн үндсэн дээр гарч ирдэг. Эдгээр нь хамгаалалтын хэм хэмжээний шийтгэлд заасан хууль эрх зүйн хариуцлага үүссэн, хэрэгжсэнтэй холбоотой юм.
Талуудын тодорхой байдлын зэргээс хамаарна.
- Харьцангуй утгаараа хоёр талыг тусгайлан (нэрээр) тодорхойлдог (худалдан авагч ба худалдагч, ханган нийлүүлэгч ба хүлээн авагч, нэхэмжлэгч ба хариуцагч).
- Үнэмлэхүй утгаар нь зөвхөн эрх бүхий талыг нэрлэх бөгөөд үүрэг хүлээсэн тал нь субъектив эрх (өмчийн эрх, зохиогчийн эрхээс үүсэх эрх зүйн харилцаа) -ыг зөрчихөөс зайлсхийх үүрэгтэй хүн бүр ба хүн бүхэн юм.
Эрх зүйн харилцааны үүргийн мөн чанараар:
- Эрх зүйн харилцааны идэвхитэй хэлбэрийн хувьд нэг талын үүрэг нь тодорхой үйлдлийг гүйцэтгэх бөгөөд нөгөө талын эрх нь зөвхөн энэхүү үүргээ биелүүлэхийг шаардах явдал юм.
- Эрх зүйн харилцааны идэвхгүй хэлбэрийн хувьд эрх зүйн хэм хэмжээгээр хориглосон үйлдлээс татгалзах үүрэгтэй.
Талуудын тодорхой байдлын зэргээс хамаарч эрх зүйн харилцаа харьцангуй ба туйлын байж болно. Харьцангуй утгаараа хоёр талыг тусгайлан (нэрээр) тодорхойлдог (худалдан авагч ба худалдагч, ханган нийлүүлэгч ба хүлээн авагч, нэхэмжлэгч ба хариуцагч). Үнэмлэхүй утгаар нь зөвхөн эрх бүхий этгээдийг л нэрлэх бөгөөд үүрэг бүхий этгээд нь субъектив эрх (өмчийн эрх, зохиогчийн эрхээс үүсэх эрх зүйн харилцаа) -ыг зөрчихөөс зайлсхийх үүрэгтэй аливаа этгээд юм.
Үүргийн мөн чанараар эрх зүйн харилцааг идэвхитэй, идэвхгүй гэж хуваадаг. Эрх зүйн харилцааны идэвхитэй хэлбэрийн хувьд нэг талын үүрэг нь тодорхой үйлдлийг гүйцэтгэх бөгөөд нөгөө талын эрх нь зөвхөн энэхүү үүргээ биелүүлэхийг шаардах явдал юм. Эрх зүйн харилцааны идэвхгүй хэлбэрийн хувьд эрх зүйн хэм хэмжээгээр хориглосон үйлдлээс татгалзах үүрэгтэй.
Эрх зүйн харилцааны бүтэц
Эрх зүйн харилцааны бүтцийг субьектууд - эрх зүйн харилцаанд оролцогчид (хувь хүмүүс, байгууллага) бүрдүүлдэг; объектууд - хүмүүс бие биетэйгээ эрх зүйн харилцаанд орохын тулд эдгээр материаллаг ба оюун санааны ашиг тус; агуулга - эрх зүйн харилцааны субъектуудын хоорондын уялдаа холбоог илэрхийлсэн субъектив эрх, хууль ёсны үүрэг.
Эрх зүйн харилцааны субъект нь субьектив эрх, хууль ёсны үүрэгтэй эрх зүйн харилцааны оролцогчид юм. Тэднийг мөн хуулийн субъект гэж нэрлэдэг.
Эрх зүйн харилцааны субьектууд нь хувь хүмүүс, тэдгээрийн байгууллага, нийгмийн нийгэмлэг байж болно. Тэд бүгд хууль ёсны шинж чанартай байдаг. Эрх зүйн субьект нь эрх зүйн харилцаанд оролцогч байх хуулийн хэм хэмжээгээр тогтоосон өмч юм. Энэ бол эрх зүйн тодорхой субьектийн тодорхой эрх зүйн байдал юм.
Хувь хүн эсвэл бодит хүмүүс нь эрх зүйн субъектуудын гол хэсэг юм. Иргэд, гадаадын иргэд, харьяалалгүй хүмүүс, давхар иргэншилтэй хүмүүс орно. Иргэдийн эрх зүйн чанар нь эрх зүйн чадамж ба эрх зүйн чадамж гэсэн хоёр элементээс бүрдэх цогц цогц хууль ёсны өмч юм.
Эрх зүйн чадамж - тухайн хүний хууль тогтоомжид заасан субьектив эрх, хууль ёсны үүрэг хүлээх чадвар (чадвар).
Эрх зүйн чадамж - тухайн хүний эрх зүйн хэм хэмжээнд заасан эрх, үүргийг олж авах, хэрэгжүүлэх чадвар, эрх зүйн чадвар. Эрх зүйн чадамжийн төрлүүд нь гүйлгээ хийх чадвар, өөрөөр хэлбэл. өөрийн үйлдлээр биечлэн, иргэний хэлцэл хийх, гэмт хэрэг үйлдэх чадвар (боломж) - үйлдсэн гэмт хэргийнхээ төлөө хуулийн хэм хэмжээнд заасан хуулийн хариуцлага хүлээх чадвар.
Иргэдийн эрх зүйн чадамж, чадавхи нь хамрах хүрээний хувьд ихэвчлэн ижил байдаг. Гэсэн хэдий ч хэд хэдэн тохиолдолд хуулиар эсвэл шүүхийн шийдвэрээр тухайн хүний эрх зүйн чадамж хязгаарлагддаг. Тиймээс иргэний хуулийн дагуу 6-аас доош насны насанд хүрээгүй хүмүүс хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн алдсан, 6-14 насны бага насны хүүхдүүд, 14-18 насны насанд хүрээгүй хүмүүс эрх зүйн чадамжгүй байна (Иргэний хуулийн 26, 28 дугаар зүйл. ОХУ).
16 насанд хүрсэн насанд хүрээгүй хүн хөдөлмөрийн гэрээ, түүний дотор гэрээгээр ажилладаг, эсхүл эцэг эх, үрчилж авсан эцэг, эх, асран хамгаалагчийн зөвшөөрлөөр аж ахуй эрхэлдэг бол бүрэн чадамжтай гэж зарлаж болно (27 дугаар зүйл. ОХУ-ын Иргэний хууль). Насанд хүрээгүй хүүхдийг бүрэн чадамжтай гэж зарлахыг чөлөөлөлт гэж нэрлэдэг бөгөөд үүнийг асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч байгууллагын шийдвэрээр эцэг эх, үрчлэн авсан эцэг, эх, асран хамгаалагчийн аль алиных нь зөвшөөрлөөр, хэрэв ийм зөвшөөрөлгүй бол шүүхийн шийдвэрээр гаргадаг.
Шүүх нь сэтгэцийн эмгэгийн улмаас тэдний үйл ажиллагааны утга учрыг ойлгож чадахгүй, хянах чадваргүй болсон иргэдийг хүлээн зөвшөөрдөг (ОХУ-ын Иргэний хуулийн 29 дүгээр зүйл). Түүнчлэн хууль нь согтууруулах ундаа, мансууруулах бодис хэтрүүлэн хэрэглэдэг иргэдийн эрх зүйн чадамжийг хязгаарлах боломжийг олгодог (ОХУ-ын Иргэний хуулийн 30 дугаар зүйл). Хязгаарлагдмал эрх зүйн чадамжтай хүн эд хөрөнгийг захиран зарцуулахтай холбогдсон гүйлгээг (өрхийн жижиг гүйлгээнээс бусад) зөвхөн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн зөвшөөрлөөр хийж болно.
Гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн хөдөлмөрийн, иргэний, байцаан шийтгэх болон бусад эрх зүйн харилцааны субьект байж болох боловч санал өгөх эрхгүй, цэргийн албанд хамрагдахгүй,ОХУ-ын Эрүүгийн хуулийн зарим зүйл (жишээлбэл, эх орноосоо урвах тухай) гэх мэт.
Эрх зүйн харилцааны субъектууд
Хувь хүн (хувь хүмүүс):
- Иргэд;
- Давхар иргэншилтэй хүмүүс;
- Харьяалалгүй хүмүүс;
- Гадаадын иргэд;
Хамтын (хуулийн этгээд):
- Төр өөрөө;
- Төрийн байгууллага, байгууллага;
- Олон нийтийн холбоо;
- Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж;
- Холбооны субъектууд;
- Сонгуулийн тойрог;
- Шашны байгууллагууд;
- Аж үйлдвэрийн үйлдвэрүүд;
- Гадаадын пүүсүүд;
- Тусгай этгээд (хуулийн этгээд).
