Эрх зүйн хэм хэмжээ нь иргэний харилцааны түвшинд, түүнчлэн бизнес, улс төрийн хүрээнд явагдаж буй үйл явцыг зохицуулахад чиглэгддэг. Тэднийг хөгжүүлэх журам нь төрийн улс төрийн тогтолцоо, олон улсын байдал, түүх, соёлын өв зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаардаг. Эрх зүйн хэм хэмжээ нь эрх зүйн актуудад тусгагдсан бөгөөд энэ нь эргээд бүх төрлийн харилцан үйлчлэлийг практик дээр зохицуулах зохих механизмыг тодорхойлдог. Ердийн хуулиуд үндсэн хуулиас хэрхэн ялгаатай болохыг, эрх зүйн хэм хэмжээг хэрхэн ангилдаг, түүнийг боловсруулагчид эрх мэдлийн хуваарилалтын зарчмыг хэрхэн хэрэгжүүлж байгааг ойлгох нь чухал юм.
Өнөө үед хамгийн өргөн тархсан хууль эрх зүйн тайлбарын дагуу "эрх зүйн хэм хэмжээ" хэмээх ойлголт нь хуулийн хүчин зүйлээр бүлэг субъектуудад заавал биелүүлэх ёстой дүрмийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн хэм хэмжээг эрх баригчид зөвшөөрч, зөрчлөөс хамгаалдаг. Нэмж дурдахад орчин үеийн хууль эрх зүйн практикт "хууль дээдлэх ёс", "эрх зүйн хэм хэмжээ" гэсэн ойлголтыг тодорхойлсон байдаг. Жишээлбэл, эрх зүйт төрийг кодчилсон хуулийг заавал биелүүлэхдээ төрийн эрх бүхий байгууллагууд биш, харин нийгмийн уламжлалт ойлголт, нийгмийн уламжлалт ойлголтын хүрээнд олон нийтийн ойлголтоор зохицуулж болно.
Эрх зүйн хэм хэмжээний ялгаатай шинж чанаруудын хувьд тэдгээрийг нийгэм өөрөө чиглүүлж тодорхойлдог бөгөөд энэ нь бүхэлдээ нийгэм (заримдаа ажлын салангид ангилал) нь зохицуулалтын объектын үүрэг гүйцэтгэдэг гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Гэхдээ хувийн шинж чанар нь агуулгын хувьд эрх зүйн хэм хэмжээний удирдамж биш юм.
Нэмж дурдахад, манай улсын болон олон улсын хамтын нийгэмлэгийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь зохицуулалтын объектуудын харилцан үйлчлэлийг хамгийн их төлөөлдөг шинж чанарыг ерөнхийд нь нэгтгэх зарчмаар тодорхойлогддог. Энэ тохиолдолд ижил үр ашигтай хууль эрх зүйн хэм хэмжээ нь тодорхой бүлэг хүмүүсийн зан үйл, бүхэл бүтэн нийгмийг хоёуланг нь зохицуулдаг. Эрх зүйн хэм хэмжээнд хамаарах объектыг тодорхойлох ажлыг ижил төстэй шинж чанарууд (ажил мэргэжил, нас, нийгмийн бүлэг гэх мэт) дагуу гүйцэтгэдэг. Нийгэм даяар эрх зүйн хэм хэмжээг нийгэмшүүлэх тохиолдолд хүмүүс заавал нутаг дэвсгэр, харьяалалд харьяалагдахыг шаарддаг.
Онол практикийн харилцан үйлчлэл
Хууль тогтоогчид эрх зүйн хэм хэмжээг бий болгох үндсэн зарчим нь тэдгээрийн заалтууд болон нийгмийн бодит байдал (түүний эрх зүйн мөн чанарт хамаарах хэсэг) хоорондын нийцлийг заавал хангаж өгөхөд суурилдаг. Өнөөдөр дэлхийн бүх улс орнуудын хууль эрх зүйн байгууллагуудад эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон олон төгс бус байдал байгаа нь илт харагдаж байна. Нэмж дурдахад, өнөөг хүртэл академик орчинд болон дадлагажигч бүтцийн хооронд хууль дээдлэх ёсыг ойлгох арга зүйн талаар нээлттэй хэлэлцүүлэг явагдаж байна.
Хуулийн салбарын зарим мэргэжилтнүүд уншихдаа хууль эрх зүйн томъёоллын утгыг шууд болон нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэлбэрээр баримтлах ёстой гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч тайлбарлах, тайлбарлах хандлагатай байдаг олон дагалдагчид, өөр зам байдаг. Энэ нь чухал шалтгаан байхгүй тохиолдолд бодит утгаар нь логик утгаар нь тайлбарлахад шууд утгаар нь давамгайлж магадгүй юм.
Түүгээр ч барахгүй, эрх зүйн хэм хэмжээг тайлбарлах тохиолдолд ёс суртахууны тал нь чухал байр суурийг эзэлдэг. Эцсийн эцэст, эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэгжүүлж буй тодорхой хүн тодорхойлолтын дагуу зохицуулалттай газар нутгийн талаарх одоогийн ойлголтыг удирдан чиглүүлэх болно. Тиймээс тэрээр хувийн итгэл үнэмшлээрээ илүү их хэмжээгээр семантик агуулгыг биш харин ёс суртахууны хэм хэмжээг ягштал баримталдаг.
Гэсэн хэдий ч, жишээ нь банкны салбар гэх мэт хүний амьдралын салбарууд байдаг бөгөөд үүнд хууль эрх зүйн хэм хэмжээг тайлбараар биш, хатуу унших замаар бүрэн зохицуулах ёстой.
Эрх зүйн хэм хэмжээний ангилал
Эрх зүйн хэм хэмжээг эрх зүйн үүднээс заавал дагаж мөрдөх, хориглох, зөвшөөрөх гэж хуваадаг. Тэдний ялгаа нь нэлээд дур зоргоороо байдаг. Жишээлбэл, санхүүгийн салбараас гаргасан зарим хууль эрх зүйн зохицуулалтууд нь Төвбанкинд арилжааны санхүүгийн байгууллагуудыг шалгах эрхийг олгодог бөгөөд нөгөө талаас энэ журмыг хангалттай шалтгаан гарсны дараа л хийх ёстой. Ихэнхдээ хууль эрх зүйн актуудын дагуу зохицуулалтын бүтэц нь эрх бүхий заалт дээр анхаарлаа төвлөрүүлж болох тодорхой үйл ажиллагааны дарааллыг илэрхийлдэг боловч тусгай нөхцлийн дагуу заавал дагаж мөрдөх хэм хэмжээг баримтлах шаардлагатай байдаг. Туйлын нөхцөл байдал бас боломжтой.
Дээр дурдсан эрх зүйн хэм хэмжээний ангилалаас гадна өөр нэг зүйл байдаг бөгөөд эдгээрийн дагуу дараахь байдлаар хуваагддаг: диспозитив, заавал биш, заавал биелүүлэх ёстой. Эхний хэлбэрийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь хууль тогтоомжийн заалтыг ашиглах үүрэгтэй субьектийн зарим эрх чөлөөг илэрхийлдэг. Энэ нөхцөлд тэргүүлэх ач холбогдол бүхий логик тохиромжтой бөгөөд нормыг хэрэгжүүлэх эсвэл ашиглахгүй байх зөвшөөрөгдөх байдлын хооронд сонголт хийдэг. Албадлагын хэм хэмжээг шууд утгаар нь хатуу чанд хэрэглэдэг. Нэмэлт сонголтууд нь тогтоосон заалтыг хэрэглэхгүй байхыг хориглодог өөр хувилбарыг зөвшөөрдөг.
Хоёр төрлийн ангиллын уялдаа холбоог дараахь байдлаар бие биентэйгээ заавал дагаж мөрдөх ёстой: заавал ба хориглох, заавал дагаж мөрдөх, заавал сонгох, хүчирхэгжүүлэх ба диспозитив.
Нийгэм хүлээн зөвшөөрдөг эрх зүйн хэм хэмжээний жишээ
Ардчилсан орнуудад эрх зүйт төрийн гол шинж чанар нь тэдний гарал үүслийн нийгмийн шинж чанар юм. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн хэм хэмжээг батлах нь нийгмийн санаачлаг дээр суурилдаг. Энэ нь түүний харилцааг хэрхэн зохицуулахыг нийгэм тодорхойлдог. Жишээлбэл, олон нийтийн цугларалт, бүх нийтийн санал асуулга гэх мэт шууд зохицуулалтыг хэрэгжүүлдэг. Хууль эрхзүйн хэм хэмжээг тодорхойлох шууд бус хэлбэрийн хувьд парламент дамжуулан хууль тогтоомжийн санаачлагын тогтолцоо бий.
Төрийн бүтцийн түвшинд, нийгмийн шууд оролцоотойгоор эрх зүйн хэм хэмжээг нэгтгэн нэгтгэдэг бөгөөд энэ нь эрх зүйн тогтолцоо юм. Түүний эх сурвалжууд нь хамгийн олон янзын нийгмийн бүлгүүдийг багтаасан бүх үйл явцыг удирддаг. Эдгээр нийгмийн формацууд нь асар олон янз байдгийг үл харгалзан энэ тохиолдолд бүх хууль эрх зүйн хэм хэмжээ (стандарт, акт, журам, шалгуур гэх мэт) нь нийгэм, салбарын анхаарлын төвд байгаа нийтлэг системтэй тохирч байх болно.
Эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг авч үзээд төр нь зөвхөн эрх зүйн хэм хэмжээний үйл ажиллагааг хангаад зогсохгүй батлах, хэрэгжүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх системд хэрхэн идэвхтэй оролцдогийг тодорхой ойлгож болно. Энэ бол хууль эрх зүйн хэм хэмжээг боловсруулж буй хууль тогтоох (гүйцэтгэх засаглал, шүүх засаглалыг багтаасан гурвын нэг) юм.
Эрх зүйн тогтолцоо хөгжсөн мужуудад уг хуулийг гарал үүсэл нь эрх мэдлийн институцээс давсан бусад дүрмээр орлуулахыг хориглоно. Гэсэн хэдий ч ОХУ-ын Иргэний хуульд иргэний эрх зүйн гэрээг зөвхөн хатуу тогтоосон хэлбэрээр төдийгүй бизнесийн зан заншлын дагуу байгуулж болох үед ийм зөрчилдөөнийг олж болно (төрийн эрх зүйн хэм хэмжээ, бүс нутгийн уламжлал хоорондын). Гэсэн хэдий ч нийгэмд, ерөнхийдөө, мөн нийгмийн бүлгүүдэд, ялангуяа зан үйлийн хэм хэмжээний давамгайлсан эх үүсвэр нь иргэний хууль юм.
Соёл, түүхийн онцгой уламжлалтай зарим муж улсад хууль эрх зүйн тогтолцооны практик үйл ажиллагаа нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлээс илүү шүүхийн тогтолцоог давамгайлах боломжийг олгодог. Гэхдээ үүнийг дэлхий даяар хууль эрх зүйн хэм хэмжээг өргөн хүрээнд хэрэгжүүлж байгаа гэж үзэж болохгүй.
Эрх зүйн хэм хэмжээний онцлог шинж чанарууд
Зарим мужуудын эрх зүйн хэм хэмжээ нь олон янзын тогтолцоонд өөр өөр хэрэгжүүлэлттэй байж болно. Гэсэн хэдий ч үндэсний нийт хэмжээнд стандартын тогтолцоо нь дэлхийн хэмжээнд нэг хууль тогтоох санаачилгад захирагддаг. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад Романо-Герман, Англо-Саксоны эрх зүйн хэм хэмжээний тогтолцоог ашигладаг.
Эхний хувилбарт зохицуулалтын субьектуудад маш тодорхой дүрмийн хүрээг зааж өгдөг хууль эрх зүйн зохицуулалтын кодчилсон эх сурвалжийг ашигласан болно. Энэ нь холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу иргэний хууль тогтоомж болон бүх эрүүгийн эрх зүйн хэм хэмжээнд хамаарна. Парламент, гүйцэтгэх засаглалын салбар илт давамгайлж байна. Хууль батлах тогтолцоо нь шаардлагатай тохиролцоо, хэлэлцүүлгийг явуулдаг бүрэн тодорхой зохицуулсан журмыг агуулдаг.
Эрх зүйн хэм хэмжээний Англо-Саксоны загвар нь шүүхийн жишигт суурилдаг. Энэ тохиолдолд компанийн гүйцэтгэж буй шүүхийн практикт хууль эрх зүйн шинэ хэм хэмжээг нэвтрүүлсэн зохих тогтоол бүхий шүүх хуралдаан болно. Тиймээс энэхүү загварыг хууль эрх зүйн хэм хэмжээний эх сурвалж болгон яг шүүхийн шийдвэрээр гаргадаг. Энэ нь АНУ, Канад, Англид хэрэглэгддэг.
